Judas: verrader of pion in Gods plan?

Door Reimund Bieringer in VBS-Informatie Juni 2006

Voor sommigen is het een sensatie. De publicatie van de Koptische tekst van het Evangelie van Judas zou een nieuw inzicht brengen in het leven- en vooral de omstandigheden van de dood van Jezus Christus. Volgens dit ‘evangelie’ is Judas de ware en bevoorrechte leerling van Jezus. Jezus geeft hem apart onderricht over geheimen die niemand ooit gezien heeft. Hij voorspelt dat Judas de generaties zal beheersen en dat de ster van Judas de ster is die de weg zal wijzen. Waarom wordt Judas zodanig geprezen? In het Evangelie van Judas geeft Jezus zelf het antwoord: ‘Maar jij zult hen allemaal overtreffen. Want je zult de mens offeren die mij bekleedt’. In de eerste reacties op het Evangelie van Judas wordt beweerd dat Judas hier als pion in Gods plan ageert en dat Jezus Judas opdracht geeft hem aan zijn tegenstanders over te leveren. Op die manier is Judas niet meer de verrader, maar iemand die uitvoerde wat Jezus zelf hem had gevraagd en die zo een instrument werd in Gods plan. Wat gebeurt hier? Misschien wordt Judas wel gered van zijn eeuwenoude beeld van slechterik? Maar wordt daardoor recht gedaan aan de kern van de christelijke boodschap?

Een gnostische tekst uit de tweede eeuw

Laat ons voorzichtig zijn. Het zogenaamde Evangelie van Judas is noch een evangelie noch van Judas. De specialisten zijn het erover eens dat de historische Judas deze tekst niet geschreven heeft. De tekst is eerder afkomstig uit de tweede eeuw. Want hij is, ook hierover zijn de geleerden het eens, gnostisch. En de gnostiek is een stroming die pas in de tweede eeuw echt opgang maakte. Reeds in 180 reageerde Irenaeus van Lyon tegen een gnostisch Evangelie van Judas. De door hem beschreven inhoud is in grote lijnen gelijklopend met de nu gepubliceerde tekst. Het Evangelie van Judas is niet in de strikte zin een evangelie over het aardse leven, de dood en de verrijzenis van Jezus Christus. Het tijdskader is veeleer drie dagen voordat Jezus het paasfeest vierde. Jezus openbaart geheimen aan zijn leerlingen en vooral aan Judas. Aan het einde van de tekst levert Judas Jezus aan de schriftgeleerden over voor een som geld.

De eerste zin van het Evangelie van Judas stelt het ‘evangelie’ voor als ‘Het geheime verhaal van de openbaring die Jezus in gesprek met Judas Iskariot … heeft gesproken’. Het eerste deel van de tekst is echter niet op Judas maar op de twaalf leerlingen geconcentreerd. Terwijl het ‘evangelie’ hier drie dagen voor het paasfeest wordt geplaatst, verschuift de tijd op het einde naar de arrestatie van Jezus, dus de tijd kort nadat hij het paasfeest had gevierd. Volgens de gnostische opvatting was Jezus een geest die in menselijke gedaante verscheen, die dus niet echt mens was. Daarom wordt hij in dit ‘evangelie’ ook beschreven als iemand die aan de leerlingen ‘verscheen’. Met de woorden van het ‘evangelie’ zelf: ‘Vaak verscheen hij niet aan de leerlingen als hijzelf, maar werd hij onder hen gevonden als een kind’.

De betekenis van het ‘verraad’ van Judas

Hoe verstaat het Evangelie van Judas wat men het verraad van Judas noemt? De Jezus van het Judasevangelie spreekt niet van verraad. Jezus heeft het veeleer over ‘offeren’, en daardoor wordt aan de daad van Judas een positieve theologische interpretatie gegeven. Judas heeft dus Jezus niet zomaar voor geld aan zijn vijanden overgeleverd, maar hij heeft met het overdragen van Jezus een diepere religieuze bedoeling gehad. In de beschrijving van het offeren wordt op een typisch gnostische manier een onderscheid gemaakt tussen het lichaam als kleed en de ziel (of geest). Judas heeft dus niet Jezus zelf geofferd, maar alleen zijn lichaam, het deel van de mens dat het gnosticisme als slechte materie verafschuwt. In het Evangelie van Judas wordt dus het offeren van Jezus door Judas als een heldendaad beschouwd, omdat hij Jezus’ ziel bevrijd heeft uit de gevangenis van het lichaam. Daarom eindigt het verhaal met het overdragen van Jezus aan de schriftgeleerden. Met deze daad zou Judas Jezus’ ziel (of geest) van het lichaam hebben verlost. In een theologie volgens welke Jezus slechts schijnbaar mens is geweest, heeft verrijzenis geen zin. Het ‘verraad’ van Judas zelf krijgt een verlossende waarde en vervangt als het ware Pasen. De boodschap is niet langer dat God de mens in zijn kwetsbaarheid heelt en redt, tot in zijn lichamelijkheid toe, maar dat de menselijke kwetsbaarheid en lichamelijkheid er helemaal niet toe doen omdat ze slechts schijn zijn.

Traditionele kruistheologie en Judas als zondebok

Maar handelt Judas in het Evangelie van Judas volgens een opdracht van Jezus of het plan van God? Deze gedachten worden afgeleid uit de positieve voorstelling van Judas en de voorspelling dat Judas Jezus’ lichaam zou offeren. Expliciet staat daarover echter niets in dit ‘evangelie’. Deze gedachten worden veeleer door hedendaagse lezers vanuit een eeuwenlange theologische traditie geprojecteerd op een tekst die op totaal andere theologische vooronderstellingen gebaseerd is. Deze traditionele kruistheologie gaat er in principe van uit dat volgens het plan van God de wereld alleen van de zonde verlost kon worden doordat er iemand stierf. Volgens een bepaalde strekking van dit soort theologie werd door de kruisdood van Jezus het losgeld (aan de duivel) betaald om de mens, die door de zonde een slaaf van de zonde was geworden, te bevrijden. Of volgens een andere strekking vereiste de belediging van God die door de zonde werd bewerkstelligd de doodstraf. Jezus zou dan als plaatsvervanger voor de mensen de doodstraf heb ben ondergaan, zodat de mensen vrijuit konden gaan. Er is ook al van oudsher een strekking die bewees dat Jezus moest sterven om aan de mensen te tonen hoe sterk Gods liefde is. Deze visie sluit de hoop in dat mensen tot geloof zouden komen indien ze zouden begrijpen hoeveel God van hen houdt; de hoop dat liefde wederliefde voort zou brengen.

Door de eeuwen heen heeft de katholieke kerk geen enkele van die verklarngen van het waarom van Jezus’ dood officieel goedgekeurd of eens en voor altijd op haar vaandel geschreven. Maar het idee dat God de eigenlijke oorzaak van de kruisdood was, d.w.z. dat Jezus volgens het plan van God naar de aarde werd gezonden om aan het kruis te sterven, leeft nog altijd in de hoofden van veel mensen. En dat idee werd recent nog versterkt door fundamentalistische christelijke stromingen, die precies deze interpretatie van de dood van Jezus tot één van de vijf lakmoestesten van het ware christendom hebben uitgeroepen. Voor sommigen is dit een houvast dat hen hoop geeft, voor anderen precies de reden waarom ze zich verontwaardigd van het christelijk geloof hebben afgekeerd.

De dood van Jezus was echter niet de wil of het plan van God. De christelijke God is een God van leven en liefde, goedheid en vreugde. Het plan van God was de wereld te redden door Jezus’ leven en niet door zijn dood. De kruisdood van Jezus was een misdaad die door mensen werd uitgevoerd tegen de wil van God. Mensen doorkruisten het plan van God om de wereld te redden, maar de verrijzenis toont dat God zijn plan van redding niet liet tenietdoen. De kruisdood was een executie waarvoor mensen verantwoordelijk waren. Altijd opnieuw zijn mensen geneigd deze verantwoordelijkheid te ontlopen en een zondebok te zoeken. Deze zondebok vond men in (de jood) Judas en vervolgens in het joodse volk. Zelfs een strikt historische interpretatie loopt het risico de verantwoordelijkheid door te schuiven naar de joodse leiders of de Romeinse gezaghebbers van tweeduizend jaar geleden. Door de kruisdood aan de wil van God toe te schrijven, schuift men de verantwoordelijkheid helemaal van zichzelf af. Jezus’ leven eindigde op een kruis omdat hij door zijn manier van spreken en handelen, door zijn inzet voor de uitgestotenen, door zijn kritiek op gevestigde praktijken rondom hem de privilegies van de bevoorrechte mensen in machtsposities ondermijnde. Als Jezus vandaag opnieuw op dezelfde manier zou leven in ons midden, zou hij zeker niet op een kruis sterven. Maar ook onze maatschappij zou manieren vinden om hem op de een of andere manier te elimineren. Dat gebeurt trouwens voortdurend met mensen die in zijn spoor proberen te leven.

De plaats van het kruis in ons geloof

Maar als de dood van Jezus in deze manier van denken niet door God geëist werd, wat is dan de plaats van het kruis in ons geloof en onze theologie? Is Jezus tevergeefs gestorven? Zou God liever gezien hebben dat Jezus weggelopen zou zijn op het moment van zijn arrestatie? Zeker niet. Is er heil in Jezus’ dood op het kruis, zoals de christenen vanaf de eerste dagen hebben beleden? Zeker wel. Maar het heil dat van het kruis uitgaat, is niet het gevolg van de executie of het lijden als dusdanig, maar heeft zijn oorsprong in Jezus’ liefde en trouw tot het uiterste toe. Jezus stierf zoals hij leefde. Jezus liet niet toe dat haat hem aanspoorde tot haat, dat geweld hem aanzette tot vergelding. Zelfs oog in oog met haat bleef Jezus trouw aan zijn waarden en overtuigingen en bleef hij Gods liefde openbaren. Dat is de ware overwinning van het kruis die in de verrijzenis zichtbaar wordt. Kruisdood en verrijzenis zijn onlosmakelijk met elkaar verbonden.

Het heeft geen zin een door mensen georkestreerde misdaad te laten doorgaan voor ‘de wil van God’. Het is bovendien gevaarlijk. Een van de voornaamste manieren om het lijden in de wereld te bestendigen, is te verklaren dat het volgens het plan of de wil van God is. Een onvoorwaardelijke en volledige inzet tegen het lijden wordt voor christenen pas dan noodzakelijk en mogelijk ais wij zonder voorbehoud aanvaarden dat lijden altijd ingaat tegen God. Voor het lijden hoeven we geen legitimaties, verklaringen of zondebokken te zoeken. We moeten er veeleer tegen vechten en het lijden dat er al is lenigen.

Dit artikel verscheen in het voormalige VBS-Informatie. In 2009, bij het begin van de 40ste jaargang, kreeg het blad een nieuwe vormgeving. Sindsdien verschijnt het onder de naam Ezra – Bijbels tijdschrift.
→ Bekijk de recentste nummers van Ezra – Bijbels tijdschrift.
 
Leden van de Vlaamse Bijbelstichting krijgen het recentste nummer van EZRA om de drie maanden gratis opgestuurd.
→ Ontdek alle voordelen van het VBS lidmaatschap.