Nieuwe Nederlandse bijbelconcordantie

Door Frans Van Segbroeck in VBS-Informatie 19 (1988) 51-56

“Zaliger te geven dan te ontvangen”
zegt Paulus, of is het van Lucas?

Of als het toch van Paulus is, in welke brief zegt hij zoiets? Waar vind ik toepasselijke bijbelteksten over thema’s als rechtvaardigheid, vrede, liefde, geluk, lijden … ? De eenvoudigste oplossing bestaat er natuurlijk in even een collega op te bellen die verondersteld wordt zulke zaken te weten. Maar omdat niet iedereen zulke collega-vriend heeft, of eenvoudigweg omdat zulke levende bijbel-encyclopedieën uiterst zeldzaam zijn, bestaan er nuttige en bruikbare hulpmiddelen.

Concordantiën worden zulke boeken genoemd. Een vreemd en nogal afschrikkend woord voor een nochtans uiterst nuttig werkinstrument. Een bijbelconcordantie is een woordenboek waarin alle woorden die in de bijbel voorkomen, alfabetisch gerangschikt staan. Onder elk woord staan de bijbelplaatsen vermeld waar dat woord voorkomt, en ook een stukje zin waarin het woord opgenomen is. Als ik zeg: “alle woorden die in de bijbel voorkomen”, bedoel ik natuurlijk de volledige concordantiën. Heel vaak gebeurt het dat minder belangrijke woorden zoals lidwoorden, voornaamwoorden, woordjes als ‘en’, ‘als’ … niet worden opgenomen.

Zulke concordantie geeft een antwoord op de vraag: Waar staat dat in de bijbel. De tekst uit de titel van dit artikeltje vind ik onder de letter Z, bij het woord zalig; daar lees ik, tussen andere bijbelteksten, Handelingen 20,35: Het is zaliger te geven dan te ontvangen. Nu kan ik de bijbel zelf openslaan om de grotere context van dit vers op te zoeken.

Zulke concordantiën zijn onontbeerlijke werkinstrumenten voor de exegeten bij hun wetenschappelijke studie van de bijbel. De vakgeleerden gebruiken concordantiën op de oorspronkelijke bijbelteksten: Hebreeuws, Aramees of Grieks. Maar ook voor de niet-wetenschappelijk geïnteresseerde bijbellezer bestaan er aangepaste en toegankelijke concordantiën. Die zijn dan in de volkstaal en gebaseerd op een of andere bijbelvertaling. Men zal gemakkelijk begrijpen dat zulke concordantie staat of valt met de kwaliteit van de gebruikte bijbelvertaling. Als die vertaling correct en trouw elk Hebreeuws woord vertaalt door hetzelfde Nederlandse woord, kan men op basis van die vertaling een deugdelijke concordantie maken. Maar als die vertaling het Hebreeuwse woord voor liefhebben nu eens vertaald door liefhebben, dan weer door beminnen, of gaarne zien of houden van, of de voorkeur geven aan, of begunstigen, dan wordt het onmogelijk om op basis van zulke vertaliug een concordantie te maken. Daarmee is gezegd dat de meeste recente bijbelvertalingen, die alle min of meer gebeten zijn door de ‘Groot nieuws’-virus, zich niet lenen tot het maken van een concordantie.

ABRAHAM TROMMIUS

In ons Nederlands taalgebied zijn twee goede concordantiën beschikbaar. De oudste is die van de Groningse predikant Abraham Trom, beter bekend onder zijn verlatijnste naam Trommius (1633-1719)1. Achtentwintig jaar heeft deze verdienstelijke man gewerkt aan het geduldig overpennen van bijbelzinnen, om ze te verzamelen en te ordenen tot een handig naslagwerk. Een pionierswerk dat weinigen hem zullen nadoen. Het verhaal gaat dat Trommius’ vrouw het jarenlange werk van haar echtgenoot zo beu was dat ze, toen het werk ongeveer klaar was, de hele zaak heeft verbrand. Niets bewijst dat het verhaal historisch is, maar het is tekenend voor de zware belasting die het maken van een concordantie meebrengt. De concordantie van Trommius is gebaseerd op de zeer getrouwe Statenvertaling van. 1637, een vertaling die eeuwenlang in protestants Nederland de algemeen gebruikte bijbel bleef en die ook op onze dagen nog gebruikt wordt in sommige kringen.

Het eerste deel van Trommius’ Concordantie – over het Nieuwe Testament – verscheen in 1672. Het tweede en derde – over het Oude Testament- in 1685 en 1691. Daarnaast maakte Trommius nog een concordantie op de Septuaginta, de Griekse vertaling van het Oude Testament. De Nederlandse concordantie werd herhaaldelijk herdrukt, zo onder andere in 1952 (zevende druk) en 1987 (de 24ste druk). Naast de aanpassing van de spelling van het Nederlands zijn er niet zoveel veranderingen aangebracht. Het pleit voor de kwaliteit van Trommius’ arbeid.

DE NIEUWE CONCORDANTIE OP DE BIJBEL

Toen de Statenvertaling – na eeuwen – toch verouderd begon te geraken, verschenen nieuwe protestantse Nederlandse vertalingen. De meest succesrijke daarvan is die van 1951 die de wereld werd ingezonden onder de titel: Bijbel. Nieuwe vertaling in opdracht van het Nederlandse bijbelgenootschap. Het ‘nieuw’ in de titel heeft betrekking op de Statenvertaling: ten opzichte van de vertaling van 1637 is die van 1951 inderdaad nieuw. Maar wanneer op onze dagen diezelfde vertaling van 1951 nog altijd als ‘nieuwe vertaling’ wordt aangediend, is dit voor de niet ingewijde gebruiker eerder misleidend.

Hoe dan ook, na het verschijnen van de vertaliug van 1951 was Trommius’ Concordantie niet langer bruikbaar. Daarom werd in eerste instantie geprobeerd om de concordantie bruikbaar te maken voor de nieuwe vertaling en voor enkele andere Nederlandse vertalingen die vroeger reeds verschenen waren. Maar verder dan het Nieuwe Testament is deze aanpassing nooit geraakt2.

Heel vlug werd begonnen met het maken van een volledig nieuwe concordantie op de vertaling van 1951. Deze vertaling is daartoe best geschikt: ze is woordgetrouw en in grote mate consequent. Zo verscheen reeds in 1954 de concordantie op het Nieuwe Testament3. Vanaf 1965 volgden de afleveringen gewijd aan het Oude Testament in een regelmatig tempo. In 1971 verscheen het eerste deel van het Oude Testament in één band4. In 1983 was eindelijk het hele Oude Testament voltooid. Samen met het Nieuwe Testament verscheen het onder de titel Concordantie op de Bijbel5. De delen Oud en Nieuw Testament werden echter niet in elkaar verwerkt, wat toch wel een nadeel is. In 1988 verscheen er reeds een tweede uitgave van deze Concordantie. Als een nuttig hulpmiddel bij de concordantie op het Nienwe Testament verscheen in 1970 een handwijzer waarin de Griekse equivalenten van de in de Nederlandse vertaling gebruikte woorden te vinden zijn6. Een dergelijke handwijzer voor het Oude Testament is in voorbereiding.

Voor de katholieke bijbellezer heeft de nieuwe concordantie twee schaduwzijden. Ten eerste is ze gemaakt op een vertaling die, zeker in Vlaanderen, niet veel gebruikt wordt. Ten tweede is ze onvolledig voor wat het Oude Testament betreft, omdat ze gebaseerd is op een vertaling die naar protestantse traditie een aantal bijbelboeken niet opneemt (de boeken van de Makkabeeën, Jezus Sirach, Judit, Tobit, Baruch en nog wat verspreide stukken). Maar ondanks deze schaduwzijden is ze ook voor ons een uiterst welgekomen geschenk waar we de auteurs die ze gemaakt hebben en de uitgever die ze aan zulke lage prijs ter beschikking stelt slechts dankbaar kunnen om zijn. Het is een degelijk en accuraat werkinstrument dat zelden ontgoochelt. En wat ons eerste bezwaar betreft: dat kan ondervangen worden door de gezochte bijbelplaats om te denken in synoniemen of verwante uitdrukkingen; zo kan men heel wat op het spoor komen. Iedereen weet onderhand wel dat de katholiek bekoord wordt, terwijl de protestant in verzoeking komt. En zo zijn er nog een hele reeks voorbeelden op te sommen. Het tweede bezwaar blijft reëel. Maar beter een onvolledig bijbelrepertorium dan helemaal geen.

Boeken van dit gehalte verschijnen slechts om de twee, drie eeuwen. We mogen er dan ook niet ongemerkt aan voorbijgaan. Natuurlijk, een concordantie lost niet alles op. Wie de tekst in de titel van dit artikel geïdentificieerd heeft als ‘Handelingen 20,35’, staat nog maar aan het begin van zijn zoektocht. Handelingen is een werk van Lucas. Maar in Handelingen 20 is Paulus aan het woord, in de toespraak te Milete. Woord van Lucas of van Paulus? En om de zaak nog verder te compliceren: in Hand 20,35 citeert Paulus een ‘woord van de Heer’. Dus uiteindelijk een woord van Jezus zelf?Maar in de evangeliën vinden we dit woord nergens. Uiteindelijk zal er toch niets anders opzitten dan de telefoon te nemen en mijn vriend-de-exegeet even op te bellen. En die zal me wellicht een paar moeilijke titels van geleerde boeken opsommen, maar het antwoord dat ik zoek zal ook hij mij niet geven.

Nee, een concordantie lost niet alles op. Maar zonder concordantie kan men niet beginnen. Zonder de kennis van het alfabet heeft men geen toegang tot de grote literatuur. De concordantie zet ons op weg. Ze geeft ons een eerste beeld van het gezochte thema. Ze wijst ons op andere plaatsen waar het woord voorkomt, met dezelfde of met een andere betekenis. Ze toont ons waar we de bijbel moeten openslaan om het gezochte te vinden. En dat is toch de hoofdbedoeling: een wegwijzer te zijn naar de bijbel zelf7.

ezra19Dit artikel verscheen in het voormalige VBS-Informatie. In 2009, bij het begin van de 40ste jaargang, kreeg het blad een nieuwe vormgeving. Sindsdien verschijnt het onder de naam Ezra – Bijbels tijdschrift.
→ Bekijk de recentste nummers van Ezra – Bijbels tijdschrift.
 
Leden van de Vlaamse Bijbelstichting krijgen het recentste nummer van EZRA om de drie maanden gratis opgestuurd.
→ Ontdek alle voordelen van het VBS lidmaatschap.

 

Reacties zijn afgesloten.