Luther, de Bijbel en de Lage Landen
Door Els Agten in EZRA Bijbels tijdschrift 35: september 2017
Geselecteerde fragmenten
Vijfhonderd jaar geleden, op 31 oktober 1517, publiceerde Maarten Luther (1483-1546) zijn 95 beroemde stellingen over de aflaat en maakte daarmee een symbolisch begin met de Reformatie. Deze grote kerkhervorming in de zestiende eeuw had een belangrijke impact op religie, politiek en cultuur in Europa. Aan het begin van de zestiende eeuw was er namelijk eensgezindheid over de noodzaak van hervorming binnen de kerk, maar de meningen over de concrete uitwerking van die hervorming liepen ver uit elkaar. Het ideaal van alle hervormers om de kerk van binnenuit te hernieuwen liep uit op een kerkscheuring: katholieken en protestanten gingen vanaf de zestiende eeuw hun eigen weg.
[..]
Een van de beroemde humanisten was Desiderius Erasmus (ca. 1466-1536). Hij pleitte voor een humanistische en kritische benadering van de bijbeltekst en een herwaardering van de oude bijbelse bronteksten. Op die manier kon de mens immers het ware woord van Christus leren kennen en zo tot een persoonlijke relatie met God komen. Verder besteedde Erasmus veel aandacht aan de kennis van de drie bijbelse talen Hebreeuws, Grieks en Latijn. Kennis van deze talen leidde immers tot een betere kennis van de oude bronnen. Bovendien benadrukte hij dat de vernieuwing van de theologie samenhing met de studie van deze bijbelse talen. Erasmus was verder een voorvechter van verinnerlijking van de geloofsbeleving. Zijn ideeën stonden in schril contrast met het toenmalige uiterlijke vertoon van het geloof in bijvoorbeeld bedevaarten en processies of de levensstijl van sommige prelaten en bedelorden. Hij pleitte voor een hernieuwing van de christelijke religie en een versterking van haar ethische en spirituele component. Geloof moest gericht zijn op God en de naaste, in eenvoud en vrede, en ontdaan van alle aardse strevingen. Dat geloof moest gevoed worden door de lezing van de Schrift. Erasmus was daarom een groot voorstander van de Bijbel in de volkstaal, ook voor leken. Ondanks zijn vele pleidooien heeft hij zich zelf echter nooit gewaagd aan een volkstalige versie van de Schrift.
[..]
De komst van deze nieuwe Nederlandse bijbelvertalingen waarbij de invloed van Luthers werk duidelijk was, bracht de kerk ertoe maatregelen te nemen in de vorm van edicten en plakkaten. Met name edities die glossen, voorwoorden en samenvattingen boven de hoofdstukken bevatten met een ‘Lutherse’ inhoud werden geviseerd. Verder kwam er een verbod op samenkomsten of conventikels waarin de Bijbel gelezen werd. De bezwaren waren niet zozeer gericht tegen de beschikbaarheid van volkstalige Bijbels voor grote lagen van de bevolking. De algemene opvatting was dat iedereen in ieder geval delen van de Bijbel zonder meer zou kunnen lezen, maar dat de uitleg van de Bijbel voorbehouden was aan personen die daarvoor opgeleid of aangewezen waren. Door de bedreiging van de eenheid in de leer, in de kerk en in het rijk traden de kerkelijke en wereldlijke overheden in de eerste helft van de zestiende eeuw echter actief op tegen de nieuwe bijbelvertalingen. Vanaf de jaren 1540 mochten Bijbels alleen nog maar gepubliceerd worden na expliciete toestemming van een censor die door de autoriteiten was aangesteld. In 1546 publiceerden de Leuvense theologen een Index van verboden boeken waarop tweeënveertig Nederlandse bijbeledities voorkwamen. Niet alleen de vervaardiging, de verhandeling of het bezit van deze edities werd verboden, maar ook samenkomsten waarin over de Bijbel werd gesproken. In de daaropvolgende jaren trad er een verstrenging van het beleid op die zelfs leidde tot de terdoodveroordeling van enkele uitgevers, denk bijvoorbeeld aan de hogervermelde onthoofding van Liesvelt in 1545.
Dit nummer van Ezra – Bijbels tijdschrift is nog steeds verkrijgbaar. Losse nummers zijn bestelbaar voor 6 euro, incl. verzendingskosten, door overschrijving op rekeningnummer BE98 1237 7805 2493 ter attentie van de Vlaamse Bijbelstichting, met vermelding van ‘Ezra35’.
Leden van de Vlaamse Bijbelstichting krijgen het recentste nummer van EZRA om de drie maanden gratis opgestuurd.
→ Ontdek alle voordelen van het VBS lidmaatschap.