Een duivelse mix. De oudtestamentische bouwstenen van Satan

Door Hans Debel in EZRA Bijbels tijdschrift 19: september 2013

Geselecteerde fragmenten

De duivel heeft door de eeuwen heen vele namen gekregen, van ‘Lucifer’ over ‘Beëlzebub’ tot ‘Mephisto’. Zelfs de ‘Joost’ uit de uitdrukking ‘Joost mag het weten’ verwijst naar de duivel – vermoedelijk als verbastering van het Javaanse ‘dejos’, wat op zijn beurt ontstond uit ‘deus’, ‘god’, en als aanduiding van een afgod evolueerde naar de betekenis ‘duivel’. De best gekende naam van de duivel blijft echter ‘Satan’, een naam die veelvuldig in de bijbelse geschriften voorkomt. In het Nieuwe Testament geldt Satan als één van de voornaamste tegenstanders van Jezus en de vroegste christengemeenschappen, en in de latere traditie groeide hij uit tot de ultieme kosmische tegenpool van God, de verpersoonlijking van het kwade. In de kunst wordt hij klassiek afgebeeld als een duivel met hoorns, vleugels en bokkenpoten, en met een drietand in de hand.

[..]

het Boek van de Wachters luistert de aanvoerder van de ‘gevallen engelen’ echter nog niet naar de naam ‘Satan’. Enkele malen wordt hij Shemichazah (of Semyaz[a]) genoemd, wat vermoedelijk een overblijfsel is van de Mesopotamische traditie waarop de legende teruggaat. Meestal heet hij evenwel Azazel (of Asa’el), een naam die in de Bijbel voorkomt in de priesterlijke voorschriften voor de Grote Verzoendag (Lv 16,7-10): de hogepriester moet twee bokken nemen en het lot werpen om te bepalen welke bok er als zoenoffer wordt opgedragen ‘voor God’ en welke er, beladen met de zonden van Israël, de woestijn wordt ingejaagd ‘voor Azazel’. Dat wekt de indruk dat er een zekere vijandschap bestaat tussen God en Azazel, en dat Azazel verantwoordelijk is voor het kwade.

[..]

Geen van deze geschriften vertegenwoordigt echter een eindpunt in de evolutie; uit een tekst als het Evangelie van Nicodemus kunnen we afleiden dat zelfs in de vierde eeuw het denken omtrent Satan nog steeds volop in beweging was. Aldus vormt de legendevorming rond Satan als kosmische tegenstander van God een goed voorbeeld van hoe religieuze tradities geen statisch gegeven zijn, maar een dynamische werkelijkheid die zich ontwikkelt in en door de menselijke geschiedenis, en als dusdanig onderhevig is aan verandering. Wie dat zou willen ontkennen, botst in het geval van Satan op enkele onoverkomelijke moeilijkheden met betrekking tot de bijbelse teksten waarin men later sporen van de duivel meende te kunnen herkennen.

De volledige versie van dit artikel kan u terugvinden in EZRA Bijbels tijdschrift 19: september 2013, verkrijgbaar voor €5, inclusief verzending, door overschrijving op rekeningnummer BE98 1237 7805 2493 ter attentie van de Vlaamse Bijbelstichting, met vermelding van ‘Ezra19′.
 
Leden van de Vlaamse Bijbelstichting krijgen het recentste nummer van EZRA om de drie maanden gratis opgestuurd.
→ Ontdek alle voordelen van het VBS lidmaatschap.