Het gebruik van de bijbel in de schoolcatechese: vanzelfsprekend… of niet?

Door Caroline Vander Stichele in VBS-Informatie 21 (1990) 75-81

Dat de bijbel in de schoolcatechese aan bod komt lijkt vanzelfsprekend. De bijbel brengt ons immers in contact met het verhaal over Jezus en met de geloofservaring van zijn eerste leerlingen. Hij leidt ons ook binnen in de wereld van het Eerste of Oude Testament, de wereld waarin Jezus thuis was. Via de bijbel kunnen jonge mensen dan ook op een unieke manier kennis maken met de bronnen van het geloof dat hen wordt aangereikt.

Reden genoeg dus om de bijbel in de schoolcatechese aan bod te laten komen. Maar het gebruik van de bijbel in de catechese roept ook heel wat vragen op. Deze vragen hebben zowel te maken met de bijbel zélf als met de catechese. Met betrekking tot de bijbel rijst meer bepaald de vraag of dit wel een boek voor kinderen en jonge mensen is. Heel wat verhalen lijken immers niet geschikt voor jonge oren. En andere teksten staan dan weer zo ver af van hun leefwereld dat ze hen niet vermogen aan te spreken. Vraag is dus wat er uit deze bijbel ‘bruikbaar’ is, maar ook wanneer en hoe bijbelteksten optimaal kunnen worden aangebracht.

Naast de bijbel zelf speelt ook de context waarin de bijbel aan bod komt, met name de catechese, daarbij een rol. De bijbel maakt in dat geval namelijk deel uit van de interactie tussen de leerkracht en de leerlingen. Daarom is de concrete situatie waarin deze zich bevinden belangrijk. Ze maken deel uit van een bepaalde school, met haar eigen gedragsregels en pedagogische aanpak. Dat is de context waarin de catechese plaatsvindt. Deze zal dan ook anders zijn in een rijksschool dan in een katholieke school. Maar ook de kerkbetrokkenheid van leerlingen en leerkracht en hun gezinssituatie behoren tot die context. Ook die bepaalt mede wat, wanneer en hoe de bijbel kan worden gebruikt.

Wat en wanneer iets aan bod komt hangt ook nog af van de kennis, achtergrond, interesse van de leerlingen (= wat) en van hun ontwikkeling en ervaring ( = wanneer). In de ene klas is daarom soms meer mogelijk dan in een andere evenals in een hoger jaar tegenover een lager. Maar ook de situatie van de leerkracht is van belang. Hij of zij wordt meer in het bijzonder geconfronteerd met een bepaald leerplan en met de vraag hoe de bijbel aan bod kan komen. Een afgewogen keuze van bijbelteksten zal dan ook zoveel mogelijk rekening houden met al deze factoren.

ERVARING OF OPENBARING

Het gebruik van de bijbel in de catechese is dus minder vanzelfsprekend dan op het eerste gezicht lijkt Aan de oorsprong daarvan ligt de moeilijke relatie tussen de leefwereld van de leerlingen en de wereld van de bijbel. De catechese bevindt zich hier immers in het spanningsveld tussen ervaring (van de leerlingen) en openbaring (in de bijbel). Het is dan ook verleidelijk om deze spanning op te heffen door één van beide polen uit te schakelen in een bijbel-of ervaringsgerichte catechese.

In een doorgedreven bijbelgerichte catechese staat de bijbel centraal. De bijbelse boodschap wordt ontleed en vervolgens toegepast. In een ervaringsgerichte catechese worden vanuit de eigentijdse ervaring vragen gericht aan de bijbel. Het eigen leven onafhankelijk van de bijbel vormt hier het vertrekpunt. Zowel de ene als de andere benadering heeft voor-en nadelen.

In een bijbelgerichte benadering wordt er wel recht gedaan aan de tekst in zijn eigen context, maar het gevaar bestaat dat dit irrelevant is omdat de symbolen en de cultuur van de tekst vreemd zijn aan de mens van deze tijd. Er is dus vertaling nodig. In een ervaringsgerichte benadering staat relevantie voorop omdat er vertrokken wordt vanuit de eigen ervaring, maar het gevaar bestaat hier dat de boodschap teveel wordt ‘aangepast’ aan de eigen vragen en noden.

Maar wat is dan het alternatief? Eigenlijk moet er uiet gezocht worden naar een alternatief, maar naar het verband tussen beide. Precies de tegenstelling tussen ervaring enerzijds en bijbel anderzijds moet in vraag worden gesteld. Het is de relatie tussen beide die centraal moet staan. Teksten worden immers begrepen vanuit de eigen ervaring en ervaring wordt op zijn beurt geduid door woorden. Het woord breekt de ervaring open en verdiept deze. Op die manier ontstaat er een wisselwerking tussen ervaring en tekst. Zo appelleert ook de bijbelse boodschap aan de ervaring van de lezer. Dat is overigens niet zo vreemd, want de bijbel is zélf de neerslag van zo’n proces.

DYNAMIEK IN BEELD

Dit gegeven is zeker van belang voor de catechese. Of men nu start bij de bijbel of bij de ervaring is niet zo belangrijk, zolang men de dynamiek maar respecteert. Dan kan er een ontmoeting tot stand komen tussen ervaring en tekst. De tekst wordt een ontmoeting met de ervaring van anderen en leidt zo tot de verdieping van mijn eigen ervaring. Dan maakt de bijbel duidelijk waar ik sta in dat proces. Zo wordt mijn perspectief verbreed.

Wat dit meer concreet betekent, wordt verduidelijkt door Günter Lange¹. Hij onderscheidt vier types catechese. In het eerste type staat het sociaal-ethische centraal. Wordt bijvoorbeeld het thema ‘vriendschap’ uitgewerkt, dan leren de leerlingen inzien wat de waarde van vriendschap is, wat vriendschap inhoudt. Ook de bijbel wordt bij dit onderwerp betrokken. Zo wordt bijvoorbeeld gesteld dat Jezus een mensenvriend is, dat hij Zachëus tot vriend maakt. Op die manier wordt verduidelijkt dat in de bijbel sprake is van dingen die voor leerlingen herkenbaar zijn. De bijbel speelt hier evenwel slechts een bevestigende rol. Een uitgesproken christelijk perspectief komt niet aan bod.

Ook in in het tweede type vormt de ervaring het vertrekpunt. Maar het bijbels perspectief brengt iets nieuws aan. Zo wordt in verband met het thema rechtvaardigheid gesteld dat een bepaalde inspanning rechtvaardig moet worden beloond. Aansluitend daarbij wordt het verhaal van de verloren zoon gebracht, waarin precies duidelijk wordt dat Gods oordeel daar niet van afhangt. Het evangelieverhaal verbreedt in dit geval het perspectief. Maar ook hier is het gebruik ervan fragmentair. De bijbel komt slechts aan bod voor zover hij betrekking heeft op een concreet thema. De vragen van de bijbel zélf komen echter niet (voldoende) aan bod.

In het derde type vormt de bijbel het vertrekpunt. De aanpak is sterk exegetisch. De tekst wordt geanalyseerd en besproken. In deze aanpak worden bijvoorbeeld bij de bespreking van een parabel ook de kenmerken van het genre bestudeerd. Probleem is echter dat de leerlingen bij een dergelijke aanpak vaak niet gemotiveerd zijn.

Ook in het vierde type wordt vertrokken van de bijbel. Maar hier wordt allereerst getracht om te verduidelijken dat de teksten zelf neerslag van ervaringen zijn en dat ze van daaruit iets te vertellen hebben. De aandacht wordt dus eerst gericht op het oorspronkelijk kader om vervolgens te bekijken wat de tekst ons nu nog te vertellen heeft. Op die manier wordt onze geloofservaring geconfronteerd met die van een andere tijd.

Welke aanpak de voorkeur verdient zal telkens opnieuw moeten bekeken worden. Nu eens zal de ene dan weer de andere aanpak aangewezen zijn. Belangrijker is dat eenzijdigheid vermeden wordt. Wanneer bijbelteksten enkel als bewijsteksten worden gebruikt, wordt -vaak ongewild – ook een bepaalde kijk op bijbel aan de leerlingen doorgegeven: je kan er ongeveer alles mee bewijzen. Een te sterk accent op exegese doet dan weer de vraag rijzen of we met die bijbel eigenlijk nog wel iets kunnen aanvangen.

DE PRAKTIJK DOORGELICHT

Het catechetisch materiaal dat in Vlaanderen in omloop is, geeft een idee hoe de bijbel in de praktijk wordt gebruikt. We zetten enkele belangrijke vaststellingen en problemen op een rijtje.

Bij het opstellen van catechetisch materiaal wordt rekening gehouden met het leerplan godsdienst voor het secundair onderwijs. Volgens dit leerplan moeten per jaar bepaalde thema’s worden behandeld. Hierbij worden ook aanduidingen gegeven voor het gebruik van bijbelteksten. Dit feit is niet onbelangrijk. Het leerplan garandeert dat de bijbel in de catechese aan bod komt en dat bepaalde bijbelteksten worden gelezen. Maar er zijn ook nadelen aan verbonden. Omdat er thematisch wordt gewerkt, worden de bijbelteksten ook op die basis geselecteerd. Bovendien kan het verplicht behandelen van bepaalde teksten als een keurslijf werken. De keuze van bepaalde teksten is daarbij niet altijd even zinvol.

In overeenstemming met het leerplan is heel wat catechetisch materiaal rond thema’s opgebouwd. Daarbij wordt meestal vertrokken van de ervaring van de leerlingen met betrekking tot dit thema. Dat is ongetwijfeld positief. Maar wanneer dit systematisch gebeurt heeft dit ook als gevolg dat de inbreng van de bijbel secundair wordt. Hij komt telkens op de tweede plaats.

Dat bijbelteksten in functie van een bepaald thema worden besproken, verhoogt hun relevantie naar de leerlingen toe. Maar het gevaar bestaat dat men ze louter als illustratie gaat gebruiken zonder oog voor hun eigen dynamiek of dat ze moraliserend worden gebruikt. De bijbel zegt dan hoe het moet. Dat dit bij jongeren wrevel of ergernis opwekt is goed te begrijpen. Een dergelijke aanpak doet trouwens ook geen recht aan de bijbel.

Soms wordt de bijbeltekst in het handboek zelf afgedrukt. Dat kan zeer handig zijn vooral als er met de tekst moet worden gewerkt. Toch mag het ook niet altijd gebeuren. Anders komt de leerling op geen enkel ogenblik meer in contact met de bijbel als boek. Vooral met het parafraseren van teksten moet zeer voorzichtig worden omgesprongen. Vaak is dit niet gebaseerd op een zorgvuldige analyse van de tekst in kwestie, maar wordt het verhaal ‘aangepast’ aan de eigen bedoeling of een bepaalde hedendaagse visie.

Sommige thema’s zijn ‘bijbelser’ dan andere. Het aantal teksten dat dan wordt gebruikt is groot. Maar soms leidt dit tot overdaad en wordt er erg oppervlakkig met de teksten omgesprongen. De leerlingen krijgen bijvoorbeeld een resem citaten te verwerken die vaak moeten bewijzen dat het er werkelijk staat of ze moeten enkele vraagjes beantwoorden in verband met een tekst, terwijl er op de betekenis van die tekst verder niet wordt ingegaan. Ook naar de leerkracht toe wordt vaak geen verhelderende achtergrondinformatie geboden.

Een probleem dat daarmee verband houdt is het historiciserend gebruik van teksten. Omdat precies te weinig aandacht wordt besteed aan de boodschap van de, tekst, wordt de indruk gewekt (vaak ook door de begeleidende commentaar) dat de bijbel zondermeer een verslag geeft van de feiten. Dit probleem is bijvoorbeeld zeer acuut bij het gebruik van wonderverhalen. Vaak leidt het opsmukken van het verhaalelement de aandacht af van de eigenlijke bedoeling, namelijk iets te zeggen over Jezus.

Naast het Nieuwe Testament komt gelukkig ook het Oude Testament aan bod in de.handboeken. Daar waar de relatie tussen beide centraal staat, is het lezen van het Oude Testament in functie van het Nieuwe een veel voorkomende kwaal. Daarmee wordt geen recht gedaan aan de eigen aard van het Oude Testament. De manier waarop het jodendom wordt voorgesteld, laat soms ook te wensen over. Daarbij wordt gemakkelijk vergeten dat Jezus zélf ook jood was!

Met deze kritische kanttekeningen wilden we op de eerste plaats aanduiden welke problemen er opduiken bij het gebruik van de bijbel in de catechese. Dat de bijbel gebruikt wordt lijkt evident, maar is het niet. Er wordt vaak te weinig nagedacht over het wat, wanneer en hoe de bijbel aan bod (kan) komen. Vele klippen moeten worden omzeild en er moet met zoveel dingen rekening worden gehouden. Dat er af en toe iets uit de boot valt is niet zo vreemd en ook niet erg, zolang men maar een middenkoers zoekt te varen.

Met dank aan de studenten die in 1990 deelnamen aan het seminarie ‘Bijbel en catechese’.

Noten
1 G. LANGE, Problenorientierung und/oder Bibelorientierung? in Katechetische Blätter (1977) nr. 5, pp. 383-388.

Dit artikel verscheen in het voormalige VBS-Informatie. In 2009, bij het begin van de 40ste jaargang, kreeg het blad een nieuwe vormgeving. Sindsdien verschijnt het onder de naam Ezra – Bijbels tijdschrift.
→ Bekijk de recentste nummers van Ezra – Bijbels tijdschrift.
 
Leden van de Vlaamse Bijbelstichting krijgen het recentste nummer van EZRA om de drie maanden gratis opgestuurd.
→ Ontdek alle voordelen van het VBS lidmaatschap.