Bijbels-archeologisch Turkije

Door Frans Van Segbroeck in VBS-Informatie December 2001

Al meer dan een jaar zijn de groepsreizen naar Israël/Palestina volledig stilgevallen ten gevolge van geweld en genadeloze repressie door een militair superieure bezettingsmacht. Veel kandidaat-reisgers schakelen daarom over op een ander bijbels land: Jordanië, Syrië, Libanon of Turkije. Wijzelf begeleidden tijdens het afgelopen jaar tweemaal een bijbels-archeologische reis naar Turkije, met twee verschillende groepen en met een verschillende bestemming. De eerste reis, georganiseerd door U. Vanermen, bracht een groep uit de Leuvense Sint-Franciscusparochie van 1 tot 12 april in de voetsporen van Paulus in West-Turkije. Het was een eerder traditionele reis langs bekende en vaak druk bezochte plaatsen, maar ongemeen boeiend. De tweede reis – van 31 juli tot 10 augustus – bracht ons naar Oost-Turkije: een uitgestrekt, bergachtig gebied dat grenst aan Georgië, Armenië en Iran, een gebied dat tot voor kon het strijdtoneel was van Koerdische opstanden en Turkse repressie. Ook toen wij er waren was het Turkse leger er nog massaal aanwezig met zwaar materieel. Oost-Anatolië is nog niet ontdekt door westerse toeristen, maar de wegen zijn goed en de accomodaties ruimschoots voldoende. Het gebied is zeer uitgestrekt. Men moet er vele uren busreis voor over hebben, vaak langs bochtige bergwegen, om de interessante sites te bereiken.

Paulus

Het huidige Turkije is het vaderland van de apostel Paulus. Hij werd geboren in Tarsus, een zeer belangrijke stad in Zuidoost-Turkije, waar de herinnering aan hem nog altijd bewaard wordt, al is er – afgezien van een stuk heirbaan – niet veel overgebleven uit zijn tijd. Zuidelijker ligt Antakya, het Antiochië van de oudheid, eeuwen lang de hoofdstad van de Romeinse provincie Syrië. In die stad ontving Paulus zijn zending als apostel. Ze werd het beginpunt van zijn verschillende zendingsreizen. In Antakya leeft echter ook nog de herinnering aan Petrus, onder andere in de zogenaamde grotkerk van Petrus, waar de apostel gepreekt zou hebben. Ten koste van veel aandringen zijn wij er in gelukt de tegenwerking van de Turkse autoriteiten te neutraliseren en hebben wij in die plaats eucharistie kunnen vieren.

Vanuit Antiochië trok Paulus, tijdens zijn tweede reis, over Tarsus noordwaarts het Taurusgebergte over, over de beroemde Gulek-pas, de Cilicische Poorten. Op onze tweede reis zijn wij hem gevolgd. Door de constructie van een paar moderne autowegen is van die Gulek-pas echter niet veel meer te herkennen. Via Cappadocië en Galatië – de streek rond Ankara – is Paulus westwaarts getrokken naar de dichtbevolkte steden aan de Egeïsche Zee. Wij ontmoetten hem in Efeze en Milete, dieper in het binnenland in Colosse en Laodicea, aan de zuidkust in Antalya en Perge, en hogerop in Antiochië bij Pisidië, het huidige Yalvaç, waar men onder de muren van de Byzantijnse Paulusbasiliek de funderingen heeft gevonden van de synagoge waarin Paulus zijn toespraak heeft gehouden (Hnd 13,13-52). Het lezen en becommentariëren van de bijbelse teksten die aan deze plaatsen gewijd zijn, bracht de figuur van Paulus tot leven en gaf aan de oude bijbelwoorden een nieuwe inhoud.

De kerken van de Apokalyps

In de Openbaring van Johannes staan, in de hoofdstukken 2 en 3, zeven brieven gericht aan evenzoveel plaatselijke kerken. De steden waar die christelijke gemeenschappen leefden zijn bekend en gedeeltelijk bewaard gebleven. Enkele ervan bezochten wij op onze eerste reis: Sardes (Apk 3,l-6) met zijn mooi gerestaureerd gymnasium, het trotse Pergamon (Apk 2,12-17), hoog op de berg, Smyrna (Apk 2,8-11) – nu Izmir – en Laodicea (Apk 3,14-22).

Noach – Nemrod – Abraham

In Oost-Anatolië gaan de bijbelse tradities veel verder terug in de tijd. Ooit werd dat land Urartu genoemd, een Assyrische naam die nog voortleeft in de naam van de berg Ararat, die eenzame hoge reus (5.137 m) bedekt met eeuwige sneeuw, van kilometers ver zichtbaar en gedoemd om sagen en legenden op te roepen. Volgens Genesis 8,4 strandde de ark van Noach na de zondvloed op zijn top. Wij hebben dat bericht helaas niet kunnen verifiëren.

Een andere top, ten zuiden van het Van-meer, draagt de naam Nemrod-Dag, de berg van Nemrod. Volgens Genesis 10,8-12 was deze Nemrod niet alleen “een geweldig jager voor de Heer” maar ook een gerenommeerd bouwer van steden en stichter van koninkrijken. Van deze Nemrod hebben wij niets teruggevonden. Wel vonden wij op die Nemrod-Dag de resten van de monumentale beelden van koningen, helden en dieren, opgericht door Antiochus I, koning van Commagene, een onvergetelijke aanblik.

Dicht bij de Turks-Syrische grens ligt Haran, in de joods-christelijke traditie – maar veel meer nog in de islam – verbonden met de aartsvaders Abraham en Jakob (Gn 11; 31-32). Eens een verkeersknooppunt met een schitterende tempel, is het nu een armoedig dorpje met vriendelijke mensen, die moedig proberen te overleven.

Hethieten

We kennen dit raadselachtige volk uit de bijbel. In Genesis 23,l-20 lezen we over de interessante onderhandelingen tussen Abraham en Efron de Hethiet over de aankoop van een stuk grond om er Sara te begraven. Maar sinds de archeologische opgravingen in de vorige eeuw en de ontcijfering van de zeer talrijke beschreven kleitabletten kennen wij dat machtige volk veel beter. Eeuwenlang was het een wereldmacht die zelfs Egypte kon bedwingen. Hattusas, in de buurt van Ankara, was hun hoofdstad. Wij bezochten er de indrukwekkende akropolis en de stadswallen met de beroemde leeuwenpoort.

Grieks-Romeinse cutuur

West-Turkije bewaart een schat aan restanten van de Grieks-Romeinse beschaving. Overal vindt men de imposante ruïnes van tempels, theaters, stadia en godenbeelden. In Sardes zagen wij de resten van de grootse tempel van Artemis en het gerestaureerde gymnasium, in Pergamon de akropolis, het theater en het Asklepeion, het wereldbefaamde genezingsheiligdom van die tijd, in Priene het goed bewaarde stadspatroon, in Milete en Didyma tempels en theaters, en natuurlijk in Efeze de onvergetelijke bibliotheek van Celsus. Maar plaatsen als Afiodisias, Perge en Aspendos moeten er niet voor onderdoen. Wij bezochten ook twee steden van de Pisidiërs, een onoverwinnelijk bergvolk: Termessos en Sagalassos. In die laatste plaats zijn Leuvense archeologen al tien jaar bezig met succesrijke opgravingen. Helaas waren zij niet actief tijdens ons bezoek in april.

Vroege christendom

Interessant zijn ook de resten van de christelijke gemeenschappen die in het huidige Turkije heel snel tot grote ontwikkeling kwamen. Voor de Arabieren in dat land binnenvielen, en vooral voor de Turkse veroveraars er met de pletwals overheen gingen, was Klein-Azië een christelijk land. In Sardes zagen wij een klein Byzantijns kerkje uit de vierde eeuw, weggedrukt in de schaduw van de machtige tempel van Artemis, een mooie illustratie van de manier waarop het christendom zich een weg zocht in die overweldigende Grieks-Romeinse beschaving met zijn goden en tempels. In de honderden grotkerkjes van Cappadocië met hun ontroerende – helaas fel beschadigde – fresco’s werden wij geconfronteerd met de vervolgde christenen die daar hun toevlucht zochten. Efeze bewaart de herinnering aan een brok gestold christendom: het heiligdom van Meryemana, het huis van Maria, de basiliek met het graf van de apostel Johannes en de grote Mariabasiliek waar in 431 het concilie van Efeze samenkwam en Maria uitriep tot Moeder van God.

In Oost-Anatolië kan men er niet naast kijken dat dit land eens Armenië heette, het oudste christelijke koninkrijk dat in 2001 de zeventienhonderdste verjaardag van zijn kerstening viert. In Trabzon, Kars en vooral in Akdamar, een eiland in het Van-meer, en het grensstadje Ani getuigen de talrijke Armeense kerken en basilieken, met hun typische bouwstijl en rijke bijbelse versieringen, van een groots verleden. Maar naast die kerken zijn er ook de burchten en paleizen van de Armeniërs, zoals de oude citadel van de stad Van.

Het huidige Urfa is het oude Edessa, eens de hoofdstad van het Syrische christendom dat zijn oorsprong terugvoert op de apostel Thomas. Het apocriefe evangelie dat aan hem wordt toegeschreven zou hier ontstaan zijn. Efrem, de stichter van de theologische school in de vierde eeuw, wordt in oost en west vereerd als kerkleraar. In de buurt van de stad Mardin maakten wij kennis met wat er nog rest van de oorspronkelijke christelijke Assyrische bevolking. Geklemd tussen Koerden en Turken zijn zij grotendeels uitgeroeid en verdreven. Een aantal van hen is in ons land terecht !gekomen. Wij bezochten er het klooster van Derzaferan, waar nog enkele Syrisch-orthodoxe monniken leven.

Modern Turkije

Ook Modern Turkije komt uitvoerig aan bod tijdens een bijbels-archeologische reis. Niet alleen het mooie, gevarieerde landschap dat vooral in Oost-Turkije zonder meer indrukwekkend is, maar ook de realisaties van de Turkse islam-cultuur. In Dogubayazit bezochten wij het achttiende-eeuwse paleis van Isak Pasja, een schitterende zomerresidentie hoog in de Armeense bergen. En in Ankara de nieuwe Kocatepemoskee, met zeer rijke decoratie, een van de grootste in het Midden-Oosten.

In de valleien van Tigris en Eufraat bouwt de Turkse regering een groot aantal stuwdammen waardoor reusachtige stuwmeren ontstaan die belangrijke archeologische sites onder water zetten (Samosate, Zeugma). Zij zorgen voor energie en irrigatie van de Turkse gebieden, maar onttrekken het broodnodige water aan de lager gelegen landen Syrië en Irak. En daarmee zitten wij midden in het wespennest van Turkijes gespannen verhoudingen met zijn buren, en de eruit volgende nood aan een geweldig leger dat het grootste deel van ’s lands welvaart opslorpt, met als gevolg de groeiende armoede van de gewone mensen, inflatie, corruptie en onderdrukking.

Dit artikel verscheen in het voormalige VBS-Informatie. In 2009, bij het begin van de 40ste jaargang, kreeg het blad een nieuwe vormgeving. Sindsdien verschijnt het onder de naam Ezra – Bijbels tijdschrift.
→ Bekijk de recentste nummers van Ezra – Bijbels tijdschrift.
 
Leden van de Vlaamse Bijbelstichting krijgen het recentste nummer van EZRA om de drie maanden gratis opgestuurd.
→ Ontdek alle voordelen van het VBS lidmaatschap.